Τετάρτη 16 Οκτωβρίου 2013

Ελ Γκρέκο - «κέρδισε την αιωνιότητα εν ζωή»

[Χάνδακας (Ηράκλειο) 1541 - Τολέδο 1614]
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, γνωστός ως Ελ Γκρέκο, ήταν ελληνικής καταγωγής, «μαΐστρος σγουράφος», όπως αναφέρεται σε χειρόγραφό του του 1566, ο οποίος ήκμασε στην Ισπανία.
Μια καλλιτεχνική μεγαλοφυΐα που έρχεται να εκφράσει όλη την πολλαπλότητα και την αντιφατικότητα της εποχής του. Οι μελετητές τού έδωσαν πολλές ταυτότητες και το έργο του τοποθετήθηκε σε διάφορες τεχνοτροπίες. Εκείνος όμως ήταν όλα αυτά που το προσέδωσαν και κάτι περισσότερο. Το έργο του μας δίνει μια θαυμάσια σύνθεση, μοναδική και στον 17ο και στον 18ο αιώνα, του βυζαντινού υπερβατισμού και της ιταλικής χρωματικής καλλιέργειας, των γοτθικών τύπων και των μανιεριστικών αναζητήσεων, των ρεαλιστικών τάσεων της τέχνης των Κάτω Χωρών και του μυστικισμού της ισπανικής ψυχής. Η επίτευξη του μεγάλου έργου του έγινε, όχι μόνο με τη σύνθεση των μεγάλων κατακτήσεων της εποχής του αλλά και με την ολοκλήρωση όλων των γόνιμων στοιχείων και την επιβολή των προσωπικών τύπων.
Με τα στοιχεία αυτά θα δώσει μερικές από τις πιο γόνιμες αφετηρίες της σύγχρονης τέχνης σε καλλιτέχνες του εξπρεσιονισμού, τον Πικάσο, που μελετά νέος τα έργα του, και στους σουρεαλιστές που τον θέλουν πρόδρομό τους. Και πέρα από τις εικαστικές τέχνες επηρεάζει, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, και πνευματικούς ανθρώπους όπως τους Κοκτώ, Σώμερσετ Μωμ, Χάξλεϋ και Ρίλκε.

Ως το 1566 στον Χάνδακα ο Ελ Γκρέκο μορφώθηκε και μυήθηκε στην τέχνη, διαπρέποντας στις ανθρωπιστικές σπουδές, που τον όπλισαν με ένα άσβεστο πάθος για τους κλασικούς της Ελλάδας και της Ρώμης. Το 1567 πηγαίνει στη Βενετία, που αποτέλεσε σταθμό στην καλλιτεχνική του εξέλιξη. Μάλιστα πιθανολογείται επαφή του με τον Τιτσιάνο και τον Τιντορέτο.
Το 1579 θα φύγει για τη Ρώμη και το 1575-76 τοποθετείται η μετάβασή του στην Ισπανία, με μικρό διάστημα διαμονής στη Μαδρίτη, και οριστική εγκατάστασή του στο Τολέδο.

Ο Θρήνος του Αγίου Πέτρου
(Τολέδο, Νοσοκομείο Ταβέρα)


Εκεί ανέλαβε σημαντικές παραγγελίες και έπρεπε να στήσει ένα πλήρες εργαστήριο για να τις εκτελέσει, υπερασπιζόμενος αρκετά επιδεικτικά την τέχνη του. Όντας κύριος της ζωής και της τέχνης του, γνώριζε ότι θα διέβαινε μόνος και με δυσκολίες το μονοπάτι της ζωής. Θα ζήσει για 37 ολόκληρα χρόνια, μέχρι τον θάνατό του,  με τη Χερόνιμα δε Λας Κουέβας και θα αποκτήσει το 1578 παιδί μαζί της που το αγάπησε πάρα πολύ.
Δημιουργός που δεν ξέχασε ποτέ τη μακρινή πατρίδα του ο Θεοτοκόπουλος, την Ελλάδα και την Κρήτη, που επέμενε να μιλάει Ελληνικά όταν είχε ευκαιρία στο Τολέδο, κατόρθωσε να δώσει μορφές που αρνούνται τον χρόνο. Οι μορφές του, κατά την εύστοχη παρατήρηση του Νίκου Καζαντζάκη, φαίνεται σαν να είναι πιασμένες από τα μαλλιά από το χέρι του Θεού και να τείνουν προς τον ουρανό, ενώ το βάρος τους τις δένει με τη γη.
Δυστυχώς, με την παγκόσμια αναγνώριση της σημασίας του έργου του πολλαπλασιάσθηκαν και βρήκαν αγοραστές και πολλά πλαστά έργα που παρουσιάζονται σαν γνήσια.
 Μπορούμε, φυσικά, χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία να παρακολουθήσουμε την καλλιτεχνική πορεία του Γκρέκο με βάση μερικά από τα πιο σημαντικά και χαρακτηριστικά του έργα.

 Ο Ευαγγελισμός 
(περ. 1567, Μοδένα, Γκαλερί Εστέντσε)
Ανήκει στο Πολύπτυχο της Μοδένα, που αποτελείται από τρία φύλλα ζωγραφισμένα και από τις δύο όψεις, όπου το κεντρικό παραμένει σταθερό. Όταν ανοίξει, βλέπουμε τον Ευαγγελισμό.
Ένα από τα αρχικά έργα του Ελ Γκρέκο, που φιλοτέχνησε μόλις έφθασε στην Ιταλία. Με παραδοσιακούς κανόνες εικονογραφίας, επιρροή που φαίνεται στα χρώματα των Βενετσιάνων και ειδικά του Τιτσιάνο, φανερώνεται η προσπάθεια του καλλιτέχνη να ανακαλύψει το δικό του ιδιαίτερο ύφος στη ζωγραφική μορφών και τοπίων.

«Εσπόλιο»,  «Η διανομή των ιματίων του Ιησού»
(1577-79, Καθεδρικός Τολέδου)
Στη σκηνή όπου αναπαρίσταται η απέκδυση και ο διαμερισμός των ιματίων, ο Χριστός, με ένα σώμα που εξαϋλώνεται από το κόκκινο του χιτώνα και την εκπληκτική έκφραση του προσώπου του, περιτριγυρίζεται από ένα πλήθος προσώπων που μορφάζει σε τέλειο σχεδιασμό. Οι φιγούρες συμβολίζουν την ανθρωπότητα, την ενοχή και τον πόνο, για τα οποία ο Ιησούς σταυρώθηκε.

Η λατρεία του ονόματος του Ιησού
(1579, Μαδρίτη, Εσκοριάλ)
Τον πίνακα, γνωστό με τον τίτλο «Το όνειρο του Φιλίππου Β’» ή «Αλληγορία της Ιερής Ένωσης», ίσως ζωγράφισε για να προκαλέσει την προσοχή του βασιλιά, αλλά φαίνεται χωρίς επιτυχία. Είχε προηγηθεί «Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου» που είχε παραγγείλει ο Φίλιππος Β' για το Εσκοριάλ, το οποίο δεν άρεσε στον βασιλιά και στους καλλιτεχνικούς του συμβούλους. Πάντως, εδώ υπογράφει περήφανα «Δομένικος Θεοτοκόπουλος Κρης εποίησε».
«Η Λατρεία του Χριστού», ήταν ένα αρκετά συμβατικό θέμα της εποχής, σε αυτόν ωστόσο  τον κάπως αινιγματικό πίνακα η πιθανότερη ερμηνεία που δίδεται λέει ότι υμνεί τον θρίαμβο των τριών σπουδαιότερων Καθολικών Ναυτικών Δυνάμεων –της Βενετίας, της Ρώμης και της Ισπανίας– εναντίον των αλλόθρησκων Τούρκων στη μάχη του Λεπάρντο, που διεξήχθη το 1571 με διοικητή τον Δον Χουάν.
Ο καμβάς, με γήινα χρώματα, σχεδόν ευδιάκριτα, χωρίζεται σε τρία μέρη: τις αγγελικές χορωδίες που υπερίπτανται πάνω από τα πλήθη, μια αναπαράσταση καθαρτηρίου στο κέντρο και της κόλασης δεξιά.

Η ταφή του πρίγκιπα Οργκάθ
(1586-88, Εκκλησία Σάντο Τομέ, Τολέδο)
Σύμφωνα με έναν μύθο, ο Γκονζάλεθ Ρουίθ, πρίγκιπας του Οργκάθ, που πέθανε το 1323, κηδεύτηκε από τον Άγιο Αυγουστίνο και τον Άγιο Στέφανο (και οι δύο είχαν πεθάνει πολύ καιρό πριν) σε αναγνώριση του φιλανθρωπικού του έργου.
Στον τεράστιο αυτόν πίνακα, ο Ελ Γκρέκο, απελευθερωμένος επιτέλους από τον μανιερισμό, προχωρεί σε περαιτέρω ελευθερία στη φόρμα και στο χρώμα που ταίριαζε με το ανήσυχο πνεύμα του. Σε μια ιδιαίτερα σύνθετη σκηνή όπως εδώ, επιβεβαιώνεται η ικανότητά του ως υπέροχος προσωπογράφος. Έχει ζωγραφίσει το κάθε πρόσωπο με μεγάλη ψυχολογική διαίσθηση. Ανάμεσά τους διακρίνουμε (από αριστερά προς τα δεξιά) τον γιο του ζωγράφου, Χόρχε Μανουέλ, που η υπογραφή και η χρονολογία του πίνακα κατατίθενται από τον πατέρα με καμάρι στο μαντηλάκι που βγαίνει από την τσέπη του μικρού παιδιού. Στους ευγενείς επίσης λέγεται ότι βρίσκεται και ο ίδιος ο Ελ Γκρέκο, που υπογράφει με μια χειρονομία όλο υπερηφάνεια για το έργο του και ταπεινοφροσύνη στην πίστη του.

Ο Χριστός στο όρος των Ελαιών
(1590-98, Τολέδο, Μουσείο Τέχνης)
Πρόκειται για ένα από τα πιο ασυνήθιστα έργα του –θυμίζει ελληνικό εικόνισμα–, που η αγωνία του Χριστού στο Όρος των Ελαιών αντιμετωπίζεται όχι απλώς ως ένα ζωγραφικό θέμα αλλά και ως μια δραματική προσωπική εμπειρία. Περί τα τέλη του αιώνα ο Ελ Γκρέκο πέτυχε μια τεχνοτροπία, μοναδική στη φόρμα και στο χρώμα, που σάστισε και ανησύχησε μια Ισπανία που δεν είχε αφομοιώσει τα μαθήματα της Αναγέννησης και δεν είχε τη δική της ώριμη παράδοση στη ζωγραφική. Με μια ελευθερία και καινοτομία στη σύλληψη οι εικόνες προβάλλουν το συναίσθημα και το νόημα, την έμπνευση και τη θλίψη που τις πλημμυρίζουν. Ο χρόνος και ο χώρος μοιάζουν να συγχωνεύονται στην ονειρική αιωνιότητα της σκηνής.  Οι περίεργες αντανακλάσεις του μπλε μανδύα και του κόκκινου χιτώνα του Χριστού, που γονυπετής περιμένει να πιεί το ποτήρι του μαρτυρίου που του προσφέρει ο άγγελος ντυμένος στα λευκά, ξεχωρίζουν πάνω στο αποκαλυπτικό φόντο. Σε ένα σκιερό σπήλαιο οι απόστολοι έχουν βαριά αποκοιμηθεί, και δεξιά οι λόγχες των στρατιωτών αστράφτουν στο φως του φεγγαριού.

Μοναχός Ορτένσιο Φέλιξ Παραβιθίνο
(1609, Βοστώνη, Μουσείο Καλών Τεχνών)
Πρόκειται για μία από τις διασημότερες προσωπογραφίες του ζωγράφου. Απεικονίζει τον πολύ γνωστό Δομηνικανό μοναχό Ορτένσιο, αισθαντικό ποιητή και σπουδαίο ρήτορα, φίλο και θαυμαστή του Θεοτοκόπουλου. Μόλις έχει σταματήσει το διάβασμα, αλλά κρατάει ανοιχτή τη σελίδα με το δάχτυλο, και ακουμπάει πίσω στην πλάτη της καρέκλας. Το πρόσωπο γερμένο, όπως πάντα στις προσωπογραφίες του Γκρέκο, και με βλέμμα που έχει κάτι που αναστατώνει.

Διωγμός των εμπόρων από τον Ναό
(1600-05, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη)
Η θεματολογία που επιλέχθηκε για να συμβολίσει την ηθική αναβίωση της Αντιμεταρρύθμισης επαναλαμβάνεται συχνά στα έργα του Ελ Γκρέκο. Εδώ έχουμε ένα από τα πιο όμορφα, όλο ενέργεια έργα του.  Το επεισόδιο λαμβάνει χώρα σε ένα σχεδόν θεατρικό σκηνικό με δύο «τοξοειδή ανοίγματα» που του επιτρέπουν να παίζει με την προοπτική. Δραματικός τονισμός της πράξης, στυλιζάρισμα των αρχιτεκτονικών στοιχείων του φόντου, παραμόρφωση των μορφών και δραματική χρήση του χρώματος. Κάτω δεξιά εικονίζονται τέσσερεις προσωπογραφίες με τις οποίες ο ζωγράφος επιδιώκει να τιμήσει τους δασκάλους του και μεγάλους δημιουργούς. Από αυτές οι τρεις ταυτίζονται εύκολα: Τιτσιάνο, Μιχαήλ Άγγελος, Κλόβιο. Για την τέταρτη πολλές οι εικασίες, σίγουρο όμως είναι πλέον ότι απεικονίζεται ο Παρμιτζιανίνο, που η επίδρασή του αναγνωρίζεται σε πολλές προσπάθειες του Γκρέκο.
Άποψη του Τολέδο
(1595-1610, Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης)
Για τον καλλιτέχνη το Τολέδο ήταν κάτι παραπάνω από μια απλή πόλη, ήταν η μετενσάρκωση ενός οράματος, που μεταμορφώνει ακατάπαυστα, και συναντάμε τόσο συχνά στους πίνακές του. Εδώ, ένα συγκλονιστικό και ασυνήθιστο έργο σε σχέση ακόμη και με τα ίδια του ζωγράφου. Με δύο βασικά χρώματα να κυριαρχούν και να αναμειγνύονται στην εικόνα, η πόλη είναι ένα ολοκληρωμένο τοπίο που κατοικεί βαθιά στην ψυχή και στο υποσυνείδητο του Θεοτοκόπουλου. Ένα μαγικό και τρομακτικό Τολέδο, που ξετυλίγεται στο πράσινο φως, γεμάτο τείχη, πύργους και κτήρια.

 Ο Λαοκόων
(1610-14, Ουάσινγκτον, Εθνική Πινακοθήκη)
Το θέμα της τιμωρίας του Τρώα ιερέα Λαοκόοντα με τους γιους του που οδηγήθηκαν στον θάνατο με τα φίδια, επειδή προειδοποίησαν τους Τρώες για το ξύλινο άλογο των Ελλήνων, ήταν συνηθισμένο στην τέχνη της Αναγέννησης, ακολουθώντας την ανακάλυψη του ελληνιστικού γλυπτού που έγινε το 1506. Στον πίνακα του Γκρέκο, με την πόλη του Τολέδο να απλώνεται στο φόντο, τα γυμνά έχουν μια σεληνιακή λευκότητα σαν φαντάσματα. Τα σώματα αποκτούν περιστροφική κίνηση, αρχίζοντας από τη φιγούρα αριστερά και καταλήγοντας στη στριφογυριστή φιγούρα του Λαοκόοντα, υπογραμμισμένη και τονισμένη από την καμπύλη των φιδιών.

Το άνοιγμα της 5ης Σφραγίδας της Αποκάλυψης
(1608-14, Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης)
Ένα από τα τελευταία του αριστουργήματα. Στην περίοδο αυτήν προχώρησε προς την ακόμη βαθύτερη μορφή εξπρεσιονισμού (συχνά θεωρείται πρόδρομός του). Ένας πίνακας τραχύς και μεταφυσικός, αποδεσμευμένος από τους κανόνες προοπτικής και αναλογίας.
Το θέμα είναι εμπνευσμένο από ένα απόσπασμα από την «Αποκάλυψη του Ιωάννη». Εδώ ο Άγιος Ιωάννης, που αποσύρθηκε στο νησί της Πάτμου, είδε ένα όραμα του επικείμενου τέλους του κόσμου, με τον παράδεισο και την κόλαση, και το κατέγραψε. Η φιγούρα του, αριστερά, είναι γιγαντιαία και δυσανάλογη, ενώ οι μορφές των μαρτύρων, αντιμέτωπες με αυτόν και μικρότερες, σαν ένα μπαλέτο με χλωμά ονειρικά σώματα.

Η Ανάληψη του Χριστού
 (Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο)
TEXNOGRAFIA

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...