Παρασκευή 8 Ιουλίου 2016

Η ηλιοκεντρική θεωρία είναι ελληνική και ανήκει στον Αρίσταρχο

Χωρίς καμία αμφιβολία, όπως η φιλοσοφία έτσι και η επιστήμη έλκουν την καταγωγή τους από την αρχαία Ελλάδα. Η γένεση της επιστήμης στην Ελλάδα υπήρξε βαθμιαία και ιδιαίτερα μακροχρόνια διαδικασία. Τα θεμέλια της επιστήμης τέθηκαν, σε ένα πρώτο στάδιο από τους προσωκρατικούς, σε ένα δεύτερο από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, και σε ένα τρίτο στάδιο, που αρχίζει από τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ.  έως τον 2ο  αιώνα π.Χ., όπου οι μεθοδολογικές αρχές των δύο μεγάλων αυτών φιλοσόφων εφαρμόζονται στην πράξη, δημιουργώντας πλέον την επιστημονική ειδίκευση. Οι επιστήμονες θα ακολουθήσουν τις προτροπές του Πλάτωνα, ο οποίος εμπνεύσθηκε από τον τρόπο που χρησιμοποιούσαν οι πυθαγόρειοι τα Μαθηματικά στη φιλοσοφία τους, και υποστήριξε την ιδέα της θετικής επιστήμης ή τη «μαθηματικοποίηση» της επιστήμης (δηλαδή την εφαρμογή των Μαθηματικών στην έρευνα των φυσικών φαινομένων). Ο Αριστοτέλης, από την πλευρά του, ήταν ο κύριος υποστηρικτής της συστηματικής παρατήρησης και της προσεκτικής έρευνας για την αποκάλυψη των αιτιών των φυσικών φαινομένων.
Αρίσταρχος ο Σάμιος

Ως αντάξιος των απαιτήσεων του Πλάτωνα, ο μεγαλοφυής μαθηματικός Εύδοξος ο Κνίδιος (365 π.Χ.) θα προτείνει τη Θεωρία των ομόκεντρων σφαιρών (πλανήτες, Ήλιος και Σελήνη κινούνταν κυκλικά πάνω σε έναν αριθμό κρυστάλλινων ομόκεντρων σφαιρών, με τη Γη ακίνητη στο κέντρο). Με βάση, λοιπόν, αυτή τη θεωρία ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (περ. 310 - περ. 250 π.Χ.), μαθηματικός και αστρονόμος, θα αναπτύξει την ορθή ηλιοκεντρική υπόθεση, που συνδύαζε την παλαιότερη πρόταση του Ηρακλείδη του Ποντικού (330 π.Χ.) περί της ημερήσιας περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονά της με μία νέα πρόταση περί της     ετήσιας περιφοράς της Γης πέριξ του Ηλίου, ο οποίος βρίσκεται ακίνητος στο κέντρο του Σύμπαντος.

Ο Αρίσταρχος, συνεπώς, υπέθεσε τον Ήλιο ακίνητο στο κέντρο της επίσης ακίνητης σφαίρας των απλανών, τη δε Γη περιστρεφόμενη γύρω από τον άξονά της και περιφερόμενη σε κυκλική τροχιά γύρω από τον Ήλιο.

Ο Σάμιος αστρονόμος, που έζησε στην Αλεξάνδρεια, έγραψε πολλές εργασίες, οι περισσότερες από τις οποίες δεν διασώθηκαν. Η θεωρία του όμως για τον Ήλιο ως κέντρο του ηλιακού συστήματος μαρτυρείται κατά αδιαμφισβήτητο τρόπο από διάφορους αρχαίους συγγραφείς, όπως ο Αρχιμήδης, ο Στοβαίος και ο Πλούταρχος, ώστε να μην υπάρχει καμία αμφιβολία για την πατρότητά της. Εξάλλου ο Αρίσταρχος είναι ο εφευρέτης του σκαφίου, δηλαδή μιας μορφής ηλιακού ρολογιού, με το οποίο κατόρθωσε να προσδιορίσει τη στιγμή της αληθούς μεσημβρίας σε έναν τόπο (και να ορίσει γενικότερα την ώρα κατά τη διάρκεια μιας ηλιοφανούς ημέρας), το γεωγραφικό πλάτος του, την τιμή της λόξωσης της εκλειπτικής, την ημερήσια απόκλιση του Ηλίου και τις ημέρες των ισημεριών και ηλιοστασίων ενός έτους (του 281 π.Χ.). Επίσης εξήγησε τη διαδοχή των εποχών ως αποτέλεσμα της κλίσεως του άξονα περιστροφής της Γης ως προς το επίπεδο της εκλειπτικής. Είναι ο πρώτος Έλληνας αστρονόμος που έδωσε την ακριβέστερη τιμή της φαινόμενης διαμέτρου του Ηλίου και της Σελήνης. Να σημειωθεί ότι ο Αρίσταρχος περί το 288 ή 287 π.Χ. διεδέχθη τον Θεόφραστο στη θέση του διευθυντή της Περιπατητικής Σχολής, του Λυκείου του Αριστοτέλη, θέση που διατήρησε επί οκτώ έτη. Λέγεται, μάλιστα, ότι υπήρξε μαθητής του Ευκλείδη.

Από τα συγγράμματά του διασώζεται μόνο το υπό τον τίτλο Περί μεγεθών και αποστημάτων ηλίου και σελήνης, που είναι ανεξάρτητο του ηλιοκεντρικού θέματος. Αξίζει όμως να μνημονεύσουμε ότι ο Αρχιμήδης (287-212 π.Χ.), ο Έλληνας μαθηματικός, εφευρέτης, μηχανικός και αστρονόμος, στο βιβλίο του, τον Ψαμμίτη, μας παρέχει την πλέον αξιόπιστη μαρτυρία για την ηλιοκεντρική θεωρία που εισήγαγε στην αστρονομία ο Αρίσταρχος: «Τά μέν ἀπλανέα τῶν ἄστρων καί τόν ἅλιον (Ήλιον) μένειν ἀκίνητον, τάν δέ γάν     περιφέρεσθαι περί τόν ἅλιον…κατά κύκλου περιφέρειαν, ὅς ἔστιν ἐν μέσω τῷ δρόμῳ κείμενος…» (Δηλαδή, με δικά μας λόγια, η Γη δεν είναι το κέντρο του κόσμου, όπως το ήθελαν οι κάτοικοί της, αλλά μια μηδαμινή σφαίρα που περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο).
Αυτή η τόσο τολμηρή θεωρία του Αρίσταρχου είναι ένα από τα πιο σημαντικά επιτεύγματα της αρχαίας ελληνικής επιστήμης. Ταυτόχρονα όμως αποτελεί και ένα πολύ παράξενο γεγονός στην ιστορία της Αστρονομίας. Αν και εξηγούσε σχεδόν πλήρως όλα τα προβλήματα της αρχαίας αστρονομίας δεν κατέστη δυνατόν, δυστυχώς, να επιβληθεί.



Πώς να αντέδρασε, άραγε, η Αθήνα εκείνης της εποχής όταν ο Αρίσταρχος δίδασκε ότι η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο και γύρω από τον άξονά της; Τέτοιες δοξασίες θα πρέπει να θεωρήθηκαν βλασφημίες από τους Αθηναίους,   ο Πλούταρχος, μάλιστα, μαρτυρεί ότι υπεβλήθη μήνυση εναντίον του Αρίσταρχου επί αθεΐα για τη θεωρία του. 

Ωστόσο, οι αιτίες της μη αποδοχής της θεωρίας αυτής δεν πρέπει να αναζητηθούν μόνο σε θρησκευτικές ίσως προκαταλήψεις, όπως αυτές που εξέφρασε και ο στωικός Κλεάνθης, που υποστήριζε ότι ήταν ύβρις έναντι των ολυμπίων θεών, αλλά σε επιχειρήματα που εγείρονταν από τις θέσεις της κυρίαρχης φυσικής φιλοσοφίας της εποχής (και δη εθίγετο η αξιοπιστία του Αριστοτέλη, που ακόμη και αργότερα η Δυτική Εκκλησία είχε τη φιλοσοφία του κάτι ως θέσφατο).
Έτσι, το ηλιοκεντρικό σύστημα του Αρίσταρχου απορρίφθηκε σχεδόν ομόφωνα, με αποτέλεσμα να λησμονηθεί. Ο μόνος οπαδός του που γνωρίζουμε ήταν ο Σέλευκος, ένας αστρονόμος βαβυλωνιακής καταγωγής του 2ου π.Χ. αιώνα.

                              1.800 χρόνια μετά -  Κοπέρνικος 

Χρειάσθηκαν περίπου 2.000 χρόνια για να παρουσιασθεί εκ νέου αυτή η θεωρία από τον μεγάλο Πολωνό αστρονόμο Κοπέρνικο, ο οποίος γεννήθηκε στο Τορούν το 1473 και πέθανε στο Φράουενμπουργκ (σημερινό Φρόμπορκ) το 1543. Ο Νικόλαος Κοπέρνικος, ανατρέποντας τη γεωκετρική αντίληψη του κόσμου, υποστήριξε ότι η Γη μας δεν ήταν παρά ένας ακόμη πλανήτης σαν τους άλλους, που ταξίδευε και αυτή γύρω από τον Ήλιο. Η θεωρία του αποτελεί καθοριστική στροφή στην ιστορία της σκέψης και της επιστημονικής προόδου, ονομαζόμενη κοπερνίκεια επανάσταση.
Στην πραγματικότητα, ο Κοπέρνικος σχεδόν αντέγραψε τη θεωρία του Αρίσταρχου (διατηρώντας τους επίκυκλους του πτολεμαϊκού συστήματος, του πολυπλοκότερου γεωκεντρικού, το οποίο είχε επικρατήσει για χιλιάδες χρόνια) και την παρουσίασε ως δική του. Στον πρόλογο του βιβλίου του «De revolutionibus orbium celestium» («Έξι Βιβλία περί ουρανίων κινήσεων» - πρώτη έκδοση Νυρεμβέργη 1543) γράφει ότι διατυπώνει μια δική του ηλιοκεντρική θεωρία. 
Είναι βέβαιο ότι ο Πολωνός αστρονόμος γνώριζε πολύ καλά τις απόψεις του Αρίσταρχου. Αυτό πιστοποιείται από ένα σωζόμενο απόσπασμα του χειρογράφου της πραγματείας όπου φαίνεται διαγραμμένη η παράγραφος που αναφέρεται στη θεωρία του Αρίσταρχου (φωτογραφία δεξιά) και η οποία, κατά έναν παράδοξο τρόπο, δεν έχει συμπεριληφθεί στην τυπωμένη έκδοση της πραγματείας του Κοπέρνικου που παρουσιάστηκε το 1543. Το γεγονός της διαγραφής χαρακτηρίζεται από μερικούς ως λογοκλοπή, ενώ άλλοι θεωρούν την παράλειψη αναφοράς στον Αρίσταρχο και στη θεωρία του ως έλλειψη θάρρους ή δειλία. Θα πρέπει πάντως να τονισθεί ότι δεν είναι απολύτως εξακριβωμένο αν η διαγραφή πρέπει να αποδοθεί στον ίδιο τον Κοπέρνικο ή στον εκδότη του, δεδομένου ότι η έκδοση της πραγματείας έγινε μετά τον θάνατό του. Επίσης είναι αξιοσημείωτο ότι ο Πολωνός αστρονόμος δεν έδινε επί μία ολόκληρη δεκαετία τη συγκατάθεσή του για την έκδοση της πραγματείας του φοβούμενος την καταδίκη του από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Τελικά, το 1543, εκδόθηκε στη Νυρεμβέργη ένα αντίγραφο του χειρογράφου του, το οποίο καταδικάσθηκε το 1616 από την Εκκλησία της Ρώμης.


Εν τω μεταξύ, η άποψη του Κοπέρνικου πολεμήθηκε με πάθος και ο θάνατός του τον πρόλαβε, γλιτώνοντάς τον από την πυρά, μαρτύριο που υπέστη αργότερα ο Τζορντάνο Μπρούνο, φιλόσοφος και δάσκαλος που διατύπωσε αυτές τις «ανορθόδοξες» για την εποχή του απόψεις, παραδόθηκε στους ιεροεξεταστές και κάηκε ζωντανός στη Ρώμη το 1600.


Οι νέες ιδέες, όμως, διαδόθηκαν παντού σαν πυρκαγιά, και στα επόμενα χρόνια ο Κέπλερ διατύπωσε τους νόμους των πλανητικών κινήσεων και έπειτα ο Νεύτων έγινε ο θεμελιωτής της σύγχρονης Φυσικής, αποδεικνύοντας μεταξύ άλλων ότι τα άστρα κινούνται σε σχέση με τη Γη σε τεράστιες υπολογίσιμες ταχύτητες και κατευθύνσεις.

Είναι όντως άδικο που  το ηλιοκεντρικό σύστημα δεν ονομάσθηκε Αριστάρχειο, προς τιμήν του μεγάλου Έλληνα επιστήμονα που πρώτος το ανακάλυψε, χιλιάδες χρόνια πριν, αλλά πήρε το όνομά του από τον Κοπέρνικο.

Μαρίνα Αθ. Μαραγκού
Πηγές
ΕΑΠ, Σταθμοί του ελληνικού πολιτισμού
ΠΑΠΥΡΟΣ, ΛΑΡΟΥΣ
ΒΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (2.12.2000)
  

1 σχόλιο:

  1. Εξαιρετικό άρθρο. Συγχαρητήρια.
    Παρατηρήσαμε ότι το ίδιο άρθρο δημοσιεύτηκε και στην επίσημη ιστοσελίδα του χωριού Σέρβου αλλά εκεί φαίνεται ότι υπάρχει κάποιο τεχνικό πρόβλημα γιατί δεν εμφανίζονται οι φωτογραφίες... (Εμφανίζονται μόνο τα ονόματα των φωτογραφιών). Καλό θα ήταν να ενημερωθούν σχετικά οι Διαχειριστές της ιστοσελίδας για να επιληφθούν και να το διορθώσουν. Για τη διευκόλυνσή σας δίνω και το σχετικό Σύνδεσμο...http://www.servou.gr/2013-06-23-10-30-27/grafipatrioton/78-arthrakaistoxasmoi/2944-i-iliokentriki-theoria-tou-aristarxou
    ΧΔ

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...